تحلیل جامعه شناختی مشارکت نقاشان در فعالیت های گروهی، انجمنی و صنفی جامعه هنر نقاشی ایران

اثر هنری تنها نتیجه نبوغ هنرمندان نیست؛ یک اثر به عنوان اثر هنری،جایگاهی پیدا نمی کند مگر در پرتو همکاری شبکه پیچیده ای از کنشگران اجتماعی. برخی از این همکاری ها ممکن است گذرا و ناپایدار باشد ولی اغلب کم و بیش به امری عادی و تکراری در می آیند و الگویی از فعالیت جمعی را پدید می آورند که هوارد بکر آن را دنیای هنر، پیر بوردیو آن را میدان هنر، روژه باستید و ریچارد پیترسون آن را نهاد هنر و جورج دیکی آن را دایره هنر می نامند. در رساله حاضر ضمن بررسی دیدگاه های نظری پیشین، با تحلیل فرامکتبی از مفاهیمِ دنیای هنر، میدان هنر، نهاد و دایره هنر، در نهایت با طرح مفهوم «سازمان اجتماعی هنر» به مطالعه اجتماعی هنر ایران با تمرکز بر جامعه هنر نقاشی پرداخته خواهد شد. مطالعه سازمان یافتگی اجتماعی هنر به معنای مطالعه سازمان های دیوان سالارانه هنر نیست بلکه به معنای مطالعه شبکه پیچیده ای از روابط میان عاملان اجتماعی هنر در نهادها، نقش ها و اجتماعات هنری مختلف است. بر این اساس پرسش اصلی تحقیق عبارت است از این که: عناصر ساختاری سازمان اجتماعی چیست و سازمان-یافتگی جامعه هنری چه الزاماتی دارد؟ برای پاسخ به این پرسش بر اساس مدل تحلیلی فرامکتبی، چهار پرسش طرح گردید تا ابعاد مختلف سازمان یافتگی جامعه هنری مورد مطالعه قرار گیرد؛ پرسش اول: قواعد زیباشناختی که در قالب سبک ها، ژانرها و گفتمان های هنری شکل می گیرند در جامعه هنر نقاشی ایران کدام اند؟ پرسش دوم: نظام نقش ها و شبکه تقسیم کار در جامعه هنری ایران چگونه شکل می گیرد؟ به عبارتی دروازه بانان و واسطه های جامعه هنر نقاشی ایران چگونه با کنترل ورود افراد به عرصه هنر، ساختار نقش و سلسله مراتب فعالان عرصه هنر را تعیین می کنند؟ پرسش سوم: اجتماعات و نهادها چگونه اهداف زیباشناختی، حرفه ای و صنفی را در جامعه هنری سازماندهی می کنند؟ به عبارتی انوع مختلف اجتماعات و نهادهای هنر نقاشی در ایران مانند پاتوق ها، گروه ها و انجمن های صنفی ـ هنری چه اهدافی را دنبال می کنند؟ پرسش چهارم: هنجارها و قواعد شکل دهنده روابط میان هنرمندان و دیگر عاملان هنر چیست و الگوهای ذهنی و اسطوره های «هنرمند بودن» چگونه بر مشارکت و عدم مشارکت نقاشان در فعالیت های جمعی هنر تاثیر دارد؟ به لحاظ روش شناختی پژوهش حاضر مبتنی بر تحلیل دیالکتیکی از ایستایی و پویایی جامعه هنر نقاشی ایران است. برای این کار به ترکیب روش های مختلف تحقیق پرداخته شد. به عنوان مثال برای مطالعه نهادها و نظام نقش های جامعه هنر نقاشی به مطالعه اسنادی در روند پیدایش و رشد مراکز آموزشی، مراکز فروش هنر، موزه و نگارخانه های نقاشی نوگرای ایران پرداخته شد؛ همچنین در مطالعه اجتماعات هنری ضمن بررسی گروه ها، پاتوق ها و انجمن های هنری به مصاحبه کیفی با فعالان تشکل های هنری شد و تجربه های کار جمعی در جامعه نقاشان مورد مطالعه قرار گرفت. همچنین برای مطالعه گرایش نقاشان به مشارکت در فعالیت های جمعی به تحقیق پیمایشی در بین نقاشان شد و 135 نفر از آنها مورد مصاحبه قرار گرفتند؛ همچنین برای مطالعه جریان-های اجتماعی که منجر به شکل گیری سبک و موج هنری شده اند به تحلیل گفتمان هنر ایران پرداخته شد. مجموع این تحقیقات ابعاد ایستا و پویای سازمان یافتگی جامعه هنر نقاشی ایران را بیان کرد. در این رساله برای تبیین سازمان یافتگی جامعه هنر نقاشی ایران از یک سو به تاریخ شکل گیری کنش های سازمان یافته در قالب نهادهای جامعه هنری مانند نهادهای فروش (نگارخانه ها)، نهادهای آموزش هنر، نهادهای ارزیابی (موزه و منتقد) و گروه ها، اصناف و تشکل های هنر پرداخته شد و از سوی دیگر به نقش هنرمندان و توانایی آنها در بازسازی و بازنگری و شکل دادن دوباره به این ساختارها پرداخته شد؛ یافته های تحقیق حاکی از عدم پویایی در سازمان یافتگی جامعه هنری ایران (یا به تعبیری عدم ساخت یافتگی جامعه هنر نقاشی ایران) است؛ این عدم پویایی ناشی از عدم مشارکت نقاشان در فعالیت های جمعی جامعه هنری است. اجتماع هنرمندان ایران گسسته و نامنسجم است. فردگرایی غالب در فعالیت های هنر ایران موجب گردیده هنرمندان نتوانند خواسته های صنفی و منافع جمعی خود را دنبال کنند؛ فقدان فعالیت های نهادی نه تنها موجب ناتوانی در بیان خواسته های صنفی و مدنی گردیده بلکه از سوی دیگر مانع از شکل گیری جریان های اجتماعی هنر در قالب سبک و گفتمان هنری شده است.